تاریخچه کتاب

تعریف از کتاب: کِتاب مجموعه‌ای از برگه‌های نوشته شده، مصوّر، چاپ شده یا صفحه‌های خالی (صفحه سپید و نانوشته) است که می‌تواند از جوهر، کاغذ (ورق)، پوست جانوران یا مواد دیگر (چسب، نخ و…) ساخته شود.

نخستین انقلاب فرهنگی با اختراع خط آغاز شد.خط یا نوشتن ، که همانا استفاده از نشانه های نموداری برای توصیف منظم زبان گفتاری اسا ، به نظر برخی از صاحب نظران ، هوشمندانه ترین و مؤثرترین رویداد در سراسر تاریخ فرهنگی و یکی از بزرگ ترین دستاورد ها در تاریخ تمدن است.عصر پیش از تاریخ با اختراع خط پایان یافت.آدمی از تاریکی آن دوره به عهد روشن تاریخی پای نهاد و نوشته هایی بر جای گذاشت و تصویر روشن یا روشن تری از خود و پیرامون خود به آیندگان ارائه داد .

خط تدبیر و ابزاری است برای نگاه داشتن و انتقال هر گونه پیام یا اطلاع در زمان حال و آینده. نیاز بشر به برقراری ارتباط ، پیش از خط نیز به قوت خود باقی بوئ ، اما این نیاز را حافظه و ارتباط غیر نوشتاری بر آورده می ساخت. این وظیفه به گروهی از افراد که حافظه های خوبی داشتند سپرده می شد .برای مثال در صدر اسلام و پیش از کتابت قرآن کریم ، عده ای به نام ” حُفاظ” ، که از یاران و نزدیکان پیامبر لسلام (ص) بودند ، سوره ها و ایات را به یاد می سپردند.

برای انتقال شفاهی محدودیت هایی بود از جمله:

• بدون تماس حضوری ممکن نیسن؛
• نیازمند زمانی است که مناسب انتقال باشد؛
• محدودیت مکانی دارد؛
• بسیاری چیز ها ، مانند شکل ، تصویر، نقشه، طرح و هر آنچه جنبۀ بصری و تصویری دارد ، از این طریق قابل انتقال نیست .

بنابراین از عصر خط به عصر چاپ رسیدیم در واقع خط ابتکاری بود برای غلبه بر این محدودیت ها و از میان برداشتن مانع های سر راه انتقال .

طی تاریخ و در جامعه های مختلف ، از مواد گوناگونی برای نوشتن استفاده شد ، مانند سنگ، چوب ، استخوان، نی ، برگ و پوست درختان ، پوست جانوران ، عاج فیل ، پارچه ، لوحه های گلی ، صفحه های موم اندود و سرانجام کاغذ .

جالب است بدانید نخستین پیشنه های خط از راه کاوش های باستان شناسی در بین النهرین و مصر به دست آمده است .قدمت این پیشینه ها به هزارۀ چهارم ق م می رسد.

کتاب، قدمتي پنج‌هزار ساله دارد. کتاب‌هاي نخستين به شکل لوح‌هاي گلي بودند، اما با گذشت زمان با توجه به دسترسي بشر به امکانات جديد و تغيير نياز بشر به ارتباطات و اطلاعات، شکل کتاب‌ها تکامل يافت.کتاب ، ابزار مؤثری برای انتقال فکر ، فرهنگ ، دانش و دستاورد میراث های گذشتگان برای سپردن به آیندگان قرار گرفت.امکان تکثیر کتاب بسیار مشکل بود. کتاب را باید کاتبان و نساخان می نوشتند و چون هر روز بیش از چند صفحه نمی شد ،نوشت و نور شمع و چراغ در شب برای نوشتن کافی نبود، هفته ها و گاه ماه ها طول می کشید تا از کتابی نسخه ای یا نسخه های دیگری تهیه شود .همۀ افراد جامعه به کتاب دسترسی نداشتند به علت محدودیت و گرانی آن فقط شاهان ، امیران ، و صاحبان قدرت و ثروت می توانستند کتاب داشته باشند .

لوح‌هاي گلي

نوشته به خط سومري مربوط به ۲۲۰۰ تا ۲۴۰۰ پيش از ميلاد لوح‌هاي گلي، در منطقه بين‌النهرين براي نوشتن مورد استفاده قرار مي‌گرفت. استفاده از اين روش در ۲۵۰۰ سال قبل از ميلاد، توسط تمدن سومر ابداع شد و به تکامل رسيد ، اما با گذشت زمان، بابلي‌ها و آشوري‌ها نيز همين روش را به‌کار گرفتند. اين لوح‌ها با استفاده از خاک رس و آب ساخته مي‌شدند و قبل از خشک شدن، با استفاده از ابزارهاي نوک‌تيز بر روي آن ها نوشته مي‌شد. نوشته‌هاي بيشتر اين لوح‌ها، بيشتر مرتبط با امر بازرگاني، اداري و حکومتي بود.

پاپیروس

استفاده از کاغذ پاپيروس براي نوشتن از حدود ۲۰۰۰ سال قبل از ميلاد در مصر رايج شد و تا قرن ششم ميلادي نيز ادامه يافت. کاغذ پاپيروس، صفحه‌اي بود که از گياه پاپيروس به‌ صورت يک تومار با درازاي چند متر و عرض ۳۰ سانتي‌متر ساخته مي‌شد. اين تومار، انعطاف‌پذير بود و پس از پيچيده شدن به‌ صورت يک استوانه به قطر ۵ تا ۶ سانتي‌متر در مي‌آمد. ابزار نوشتن بر روي پاپيروس، ني يا قلم‌ني آغشته به مرکب بود. اختراع پاپيروس يکي از تحولات بسيار مهم در تاريخ کتاب محسوب مي‌شود. قديمي‌ترين کتابي که به‌ صورت تومار پيدا شده‌ است، پاپيروس پريس نام دارد که مشتمل بر گفته‌هاي اخلاقي است. داستان سينوحه نيز يکي از معروف‌ترين کتاب‌هايي است که بر روي پاپيروس نگاشته شده‌است. پاپيروس اگرچه سبک و کم‌حجم بود، اما برخلاف لوح‌هاي گلي، شديدا آسيب‌پذير بود و به‌همين دليل تاکنون هيچ مجموعه مهمي مربوط به مصر باستان، از زير خاک بيرون نيامده‌است. به‌ جز مصر، پاپيروس در يونان و روم نيز به‌طور گسترده مورد استفاده قرار مي‌گرفت. به نظر مي‌رسد که واژه انگليسي paper (به معناي کاغذ) نيز از پاپيروس ريشه گرفته باشد.

پاپیروس ایبِرس (حدود سال ۱۵۵۰ پیش از میلاد) از مصر

ساير انواع تومارها

به‌جز پاپيروس، چرم، پوست حيوانات و پارچه نيز براي نوشتن مورد استفاده قرار مي‌ گرفت. پوست، مرکب را از هردوطرف جذب مي‌کرد و از پاپيروس بادوام‌تر و انعطاف‌پذيرتر بود.

کدکس

کدکس، شکل امروزي کتاب است؛ يعني صفحات پوست، پاپيروس و غيره که تا خورده و از يک محل به يکديگر دوخته شده باشند. پيدايش کدکس به قرن دوم ميلادي بر مي‌گردد که توسط مسيحيان براي نگارش متون مذهبي مورد استفاده قرار مي‌گرفت. اين فرم از کتاب، به‌دليل مزيت‌هايي که داشت، از قرن چهارم ميلادي رواج پيدا کرد. ازجمله مزيت‌هاي آن مي‌توان به قابليت جستجوي بهتر، امکان بهتر براي انبار و نگهداري آن (در کتابخانه) و توليد سريع‌تر اشاره نمود. در اين زمان در صومعه‌ها و کليساها، اتاق‌هايي ايجاد شده بود که در آنها کار رونويسي از انجيل و دعاها صورت مي‌گرفت و عملاً کتاب توليد مي‌شد. همچنين با گذشت زمان، توليد کاغذ (که قبلا در چين اختراع شده بود)، در ايران و پس از آن در اروپا رايج شد و به تبع آن، کتاب‌هاي کاغذي نيز ابداع شدند.

چاپ

 تا قبل از اختراع ماشين چاپ، نسخه‌برداري از کتاب‌ها تنها از طريق رونويسي از کتاب‌ها امکان‌پذير بود که توليد کتاب را بسيار کند و دشوار مي‌کرد، اما در سال ۱۴۳۹، با اختراع ماشين چاپ توسط يوهانس گوتنبرگ آلماني، تحول بسيار بزرگي در صنعت نشر کتاب صورت گرفت.  اولين کتابي که با استفاده از دستگاه گوتنبرگ چاپ شد، انجيل بود که به علت تعداد سطرهايش در هر صفحه، به انجيل ۴۲ سطري معروف شد.اين ماشين چاپ، ماشين فشار پيچي نام گرفت و سرعت چاپ آن، ۷۰ تا ۱۰۰ برگ در ساعت بود.

در عين حال، به نظر مي‌رسد که مکانيزم چاپ، پيش از گوتنبرگ در چين رايج بوده است. برخي از منابع اختراع چاپ يا حروفچيني متحرک را به پي‌شنگ، کيمياگر چيني نسبت مي‌دهند. اختراع وي، شامل حروف مستقل چاپي بود که بر روي سفال مرطوب حکاکي مي‌شد و پس از پختن، دوام زيادي پيدا مي‌کرد.