تاریخچه تهران

تهران پس از پایان تمدن‌های مولوی (۷۰۰۰ ساله) و قیطریه (۳۳۰۰ ساله)، در ۸۰۰ سال پیش روستایی نسبتاً بزرگ بود که بین شهر بزرگ و معروف آن زمان، شهر ری و کوهپایه‌های البرز قرار داشت. نخستین نوشتهٔ کشف شده از نام آن در ذکر زندگینامهٔ ابوعبدالله حافظ تهرانی متولد ۱۸۴ خ. آمده‌است.

در دی ماه ۱۳۹۳ اسکلت یک انسان در منطقه مولوی تهران متعلق به حدود ۷۰۰۰ سال پیش کشف گردید. اسکلت هفت هزارسالهٔ یک زن که در حفاری فاضلاب در محلهٔ مولوی تهران کشف و به‌وسیلهٔ رایانه تصویرسازی شد، گمانه‌زنی‌ها در مورد تاریخ تهران را دچار تحول کرد.

چندی بعد در فروردین ۱۳۹۴، دومین اسکلت انسان به‌همراه ابزارهای سنگی در نزدیکی همان محل یافت شد.

به گفتهٔ سرپرست گروه باستان‌شناسی پس از این اکتشاف، کشف ابزارآلات سنگی شامل سنگ‌ساب، مشته و تراشه به همراه بقایایی از کف و سازه‌های حرارتی و در کنار آن تدفین انسان دوم، تأییدی بر وجود محوطه‌ای بزرگ باستانی مدفون در نزدیکی چهارراه مولوی تهران است.

پیش‌تر در اثر کاوش‌های علمی سیف‌الله کامبخش‌فرد، در سال ۱۳۴۸ در ارتفاعات قیطریه، دومین کشف بزرگ باستان‌شناسی تهران پس از ری به دست آمده بود که قدمت تمدن در این شهر را به سه هزار و دویست سال پیش از آن می‌رساند

• در فارسنامهٔ ابن بلخی نیز که مربوط به سال‌های ۵۰۰ تا ۵۱۰ هجری قمری‌است. از شهر تهران به دلیل انارهای مرغوبش یاد شده‌است. اگرچه در آثار مکتوب کهن از تهران پیش از اسلام نام برده نشده‌است، امّا حفّاری‌های باستان‌شناسی ۱۳۲۱ خورشیدی در روستا‍ی درّوس شمیران نشان می‌دهد که در این ناحیه، در هزارهٔ دوّم پیش از میلاد، مردمی متمدّن زندگی می‌کرده‌اند.

تهران که امروزه پایتخت جمهوری اسلامی ایران است از سابقه شهری چندان طولانی برخوردار نمی باشد . تاریخ کهن تهران تا پیش از کشف تمدن قیطریه و تپه های عباس آباد  به همان آثار یافت شده حوالی شهر ری بر می گشت  ، اما اکتشافات اخیر باستان شناسان در تپه های باستانی عباس آباد و بوستان پنجم پاسداران و دروس از سابقه تاریخی و دوره درخشان تمدن اقوام ساکن ایران در منطقه قصران حکایت می کرد . این شهر مدت ها یکی از روستا های کوچک ری بوده  است . قصران دارای دو روستا به نام تهران و مهران بوده است روایت از شادروان ناصر نجمی است که مهران از  تهران بزگتر بوده است. این  منطقه دارای پیشنیه قدیمی بوده و خاندانی به نام مهران در زمان اشکانیان ساکن آن بودند  حدود فعلی آن از اطراف سه راه ظرابخانه در ابتدای جاده قدیم شمیران می باشد.اما تهران شامل دو قسمت «ته و ران»  که “ته” به معنای انتها و آخر و “ران” به معنای دامنه و پایین است .

تهران در شمال شهر ری واقع شده است و دارای باغ های فراوانی و میوه های متنوع بوده است .و همچنین آب و هوای خوش دارد . پس از آنکه شهرری 2 بار مورد حملۀ مغولان قرار گرفت ، اهالی آن به سرزمین دیگر از جمله تهران آمدند.

قدیمی ترین سند فارسی موجود دربارۀ نام تهران مؤید این مطلب است که تهران قبل از سدۀ سوم هجری قمری وجود داشته است ، همچنین در نوشته های مورخانی چون ابن اسفندیار ، عماد الدین ذکریای قزوینی و حمدالله مستوفی و برخی دیگر همگی معترفند که تهران دارای محلاتی بوده که در زیر زمین ساخته شده بود و اهالی آن در زیر زمین زندگی می کردند .

• اهمیت و آبادانی در تهران در زمان سلسلۀ صفویه آغاز گردید . چون جد اعلای صفویان به نام سید حمزه در شهر ری مدفون بوده و هم به جهت وجود باغ های وسیع و آب گوارا و چنار های بلند و زیبا ، سلاطین صفوی هر چند یک بار به آن روی می کردند و بدین ترتیب تهران مورد توجه پادشاهان صفوی به خصوص شاه طهماسب صفوی اول واقع گردید  و وی دستور ساختن بارویی به دور شهر را داد که دارای چهار دروازه و 114 برج به تعداد سوره های قرآن بود .و برای بنای حصار شهر از دو منطقه داخل شهر خاکبرداری انجام شد که بعد ها این دو منطقه به چاله حصار و چاله میدان نامیده شدند.حدود تقریبی حصار شهر تهران از جنوب به خیابان مولوی و حاج ابوالفتح ، از شرق به خیابان ری ، از غرب به خیابان شاپور ( وحدت اسلامی) و از شمال به امیر کبیر و سپه ( امام خمینی) و محوطه ارگ تهران در وسط شمالی شهر قرار داشت و خندقی نیز به دور حصار کنده شده بود و محله های عمده داخل حصار شامل؛ بازار، عودلاجان ، سنگلج ، ارگ، چاله میدان و چاله حصار می شده است .

محدوده داخل حصار حدود 4 کیلومتر مربع بوده و طول باروی دور آن در کُتب معتبر حدود 6 هزار قدم نگاشته شده است و فضای خارج از حصار شامل باغات و مزارع وسیعی بوده اند که امروز همگی به محدوده های شهر تهران تبدیل شدند . بعد از استقرار سلسلۀ صفویه در قزوین و سپس در اصفهان  ، تهران از رشد و گسترش باز مانده و بی توجهی شاه عباس اول به تهران نیز خود به این مسئله افزود ، زیرا که وی در سال 988 هجری قمری که به جنگ عبد المؤمنخان ابک عازم بود ، در تهران به سختی بیمار گردید  و ناگزیر از سرکوبی به موقع ازبکان از تهران به دل گرفت و نسبت به توسعه و رشد آن بی توجه ماند .

در عهد آخرین پادشاهان صفوی بعضی اوقات تهران مقر موقتی دربار گردید  و حتی شاه سلیمان در آنجا قصری بنا نهاد و در زمان سلطان حسین صفوی که مقارن با حملۀ افغان ها  در تهران به سر می برد .برابر یورش افغان  ها به سختی مقاومت کرده  و تلفات سنگینی را به نیرو های اشرف افغان وارد ساخت ، اما سرانجام تهران سقوط کرد.آن ها هم برای انتقام گرفتن شهر را خراب کردند و موجبات ویرانی و قتل عام مردم تهران شدند و بعد از دفع افغان ها شاه طهماسب دوم به تهران آمد. تهران در زمان نادر شاه افشار مجدداً نام و نشانی یافت و وی فرمان داد که مجلسی از همۀ علمای شیعه و سُنی  در آن جا تشکیل شود  و آنان اختلافات دیرینه خویش را کنار گذارند و موجبات اتحاد اسلام را فراهم آوردند.

بعد ها با انقراض افشاریان تهران در حیطۀ نفوذ قاجارها که رقیب کریم خان زند بودند ، واقع گردید و در طی جنگ میان خان قاجار و کریم خان زند ، خان قاجار قلع و قمع گردید. کریمخان با سپاه خود وارد تهران شدند و ظاهراً قصدش این بود  که تهران را پایتخت خویش کند بدان سبب که عمارت ایوانی را در آنجا بنا نهاد و به فرمان او برج و باروی شهر تعمیر گردید و ارگ سلطنتی نیز بازسازی شد

بعد از مرگ کریم خان زند آقا محمد خان پس از منازعۀ سختی که با لطفعلی خان زند داشت به کشور مسلط گردید و تهران را در ابتدای قرن سیزدهم و به سال 1204 هجری قمری پایتخت خویش قرار داد و از آن به بعد تهران درالخلافه نامیده شد. در طول دورۀ قاجاریه تهران وسعت زیادی یافت و ساخت و ساز های فراوانی در آن انجام گرفت و و در دورۀ سلطنت فتحعلی شاه محلات جدید و ساختمان های چندی در تهران ایجاد گردید. که از آن جمله مسجد امام خمینی ( شاه) مسجد سید عزیز الله ، مدرسۀ مروی ، قصر قاجار ، باغ نگارستان و لاله زار را می تاون نام برد . همچنین طول باروی شهر به 7.5 کیلومتر افزایش یافت و با 6 دروازه به خارج شهر مرتبط گردید .

• در زمان محمد شاه قاجار توسعه و رونق تهران همچنان ادامه یافت و دو محله یکی به نام عباس آبادی و دیگری مهدیه به محلات تهران افزوده گشت و آب رودخانه کرج به نام نهر کرج به تهران انتقال یافت که آب جاری میان بلوار کشاورز ، یادگار همان زمان است .

در ابتدای سلطنت ناصر الیدن شاه به جهت افزایش چشمگیر جمعیت دیگر فضایی برای ساخت و ساز درون حصار قدیمی باقی نمانده بود ، بنابراین ایجاد محلات در بیرون از حصار قدیمی انجام یافت که از آن جمله قصر های سلطنتی ، کوشک های اعیانی ، سفارتخانه ها و منازل خارجی ها همگی در بیرون حصار ساخته شده و به اهتمام مصلح بزرگ ایران ، امیر کبیر، ساختمان های چندی از جمله مدرسۀ دارلفنون ، بازار امیر ، بازار کفاش ها و سرای امیر پدید آمد که خود در گسترش مکانی شهر تهران بی تأثیر نبوده است.

جمعیت تهران در این دوره بالغ بر 150 هزار نفر نگاشته شده است . در همین زمان نیاز به تعیین محدوده جدید شهر تهران احساس می شده و این کار نیازمند نقشه ای از شهر تهران بود. بدین لحاظ در سال 1275 هجری قمری گروهی به سرپرستی اعتضاد السلطنه با همکاری موسیو کرشیش سرتیپ و معلم توپخانه و دستیاری چندین نفر از شاگردان دارلفنون نقشه ای از تهران تهیه کردند و این اولین نقشه دارالخلافه تهران به مقیاس 1/1000 بوده است و از آن جایی که امکانات و وسایل فنی در اختیار هیأت تهیه نقشه نبوده ، لذا فواصل با قدم و زوایا با تقریب اندازه گیری می شده است .

بعد از تهیه اولین نقشه تهران مجدداً در سال 1284 هجری قمری با همکاری مهندس بوهلر فرانسوی و تعدادی مهندسان و طراحان و معماران ایرانی نقشه دیگری از تهران آماده کردند که در آن پیرامون شهر را به وسیله خندق ها و باروهای جدید به شکل هشت ضلعی و با 12 دروازۀ محدود ساختند که ارتباط داخل و خارج شهر از طریق این دروازه ها صورت می پذیرفته است .

مقارن سال 1305 هجری قمری مهندس عبدالغفار نجم الملک معلم ریاضیات مدرسه دارلفنون و با دستیاری عده ای از معلمان دیگر و بیست نفر شاگردان مدرسه از شهر جدید به مقیاس نقشه برداری کردند و محیط شهر را به میزان 19200 متر اندازه گیری کرده و جمعیت تهران را به حدود 250 هزار نفر سر شماری نمودند تهیۀ این تقشه 4 سال به طول انجامید. و بالاخره در سال 1309 نقشه جدید تهران به چاپ رسید که در مقایسه با نقشه های قبل از دقت بیشتری برخوردار بود هاست.

بدون تردید تحولات و تغییرات اساسی در تهران از سال 1300 به بعد ایجاد شده است که به چهار دورۀ کاملاً متمایز تقسیم می شود .

سال های 1300 تا 1320 که در طی آن خندق ها و دروازه ها از بین رفت و شهر از چهار جهت رو به گسترش نهاد و اندکی شکل منظم و هندسی یافت . ایستگاه راه آهن تهران ، دانشگاه تهران و ایستگاه فرستنده رادیو تهرانف باشگاه افسران و چند بیمارستان مربوط به این دوره می باشد.

سال های 1320 تا 1332 که مصادف با جنگ جهانی دوم بوده و به دلیل پیامد های ناشی از جنگ جهانی و مسائل و مشکلات سیاسی ناشی از آن تغییرات چشمگیری در کشور حاصل نشد.

سال های 1332 تا 1357 که مقارن زمان پهلوی دوم بود  طی آن شهر تهران به سرعت توسعه یافت و ساختمان ها و شهر ک ها و بلوار های جدیدی احداث شده و تهران به شمیران متصل شد و محلات  تهران پارس و تهران نو در شرق تهران  و تهران ویلا و آریا شهر ( صادقیه) در غرب و محلاتی مانند نازی آباد و جوادیه و مهر آباد که همگی از روستا های پیرامون تهران بودند به مرکز متصل شدند .  و جمعیت شهر مطابق آمار سال 1355 به 4،530،000 نفر بالغ گردید .

دوره چهارم سال 1357 که مصادف با انقلاب اسلامی ، تغییر رژیم سیاسی کشور و حاصل آن تغییر چشمگیر در همۀ ابعاد جامعه اسلامی ما بوده است که به وضوح شاهد آن هستیم گسترش تهران در طی این سال ها مربوط به عوامل  چندی از جمله جنگ تحمیلی و مسئله جنگ زدگان ، تمرکز همۀ امکانات آموزشی و بهداشتی ، درمانی و رفاهی در تهران موجبات گسترش بی رویۀ جمعیت در این شهر گردیده است و دقیقاً همین امر سبب ایجاد معضلات اجتماعی و اقتصادی بی شماری را برای شهروندان تهرانی در پی داشته است که از آن جمله به اختصار می توان آلودگی محیط زیست ، ترافیک و مشکلات حمل و نقل شهری ، مشاغل ، و بسیاری مسائل اقتصادی و زیستی را بر شمرد .